Powstanie styczniowe 1863.

Opinie o powstaniu styczniowym, rozciągają się od apoteozy bohaterów, którzy „poszli w bój bez broni”, po surową krytykę organizacji, liderów i sensu tej beznadziejnej wojny. Ocenia się, że przeciw ok. 100 tys. żołnierzy armii rosyjskiej w Królestwie Polskim naczelnicy wojskowi powstania mogli wystawić 20–25 tys. kiepsko uzbrojonych spiskowców. Następstwem stłumionego powstania, były publiczne egzekucje, zsyłka i katorga, przymusowa emigracja, konfiskata majątków, następnie rusyfikacja, i odebranie Polakom nadziei. Pytanie: bić się czy nie bić? – zawisło nad następnymi pokoleniami z dramatyczną kulminacją w dniach powstania warszawskiego. Nieudana insurekcja 1863 r. zrodziła wielką legendę, jeden z najsilniejszych narodowych mitów, żywy do dziś kult przegranych bohaterów, moralnego zwycięstwa zwyciężonych.